Siz bunu bacı hakimiyyəti adlandırın.
Oğulların adətən hakimiyyətin yüksək eşelonlarında varisliyə hazırlandığı bir regionda, Orta Asiyada yeni bir meyil müşahidə olunur: Qızlar əhəmiyyətli siyasi fiqurlar kimi önə çıxırlar.
Sülalə diplomatiyasının qız övladlarını da əhatələyən son nümunəsi bu ayın əvvəlində qeydə alınıb: Türkmənistanın sabiq prezidenti və "Türkmən xalqının milli lideri" titulunun sahibi Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Bakıya səfər edərək Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə görüşüb.
Diqqətçəkən məqam isə odur ki, belə səfərlərdə tez-tez varislik hüququnun göstəricisi kimi diplomatik görüşlərə qatılan liderlərin oğulları bu dəfə orada olmayıb. Bu görüşlərdə Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun qızı Oğulcahan Atabayeva və İlham Əliyevin qızı Leyla Əliyeva iştirak edib. Cəmi bir neçə həftə əvvəl isə, Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyevin böyük qızı Səidə Mirziyoyeva atasını rəsmi səfərdə müşayiət edərək Moskvada Rusiya baş naziri Mixail Mişustinlə görüşüb.
"Bu, təsadüf deyil", - deyə ABŞ-də yerləşən Yorktoaun İnstitutunun nəzdindəki Turan Araşdırmalar Mərkəzinin baş analitiki Brüs Pannie bildirib. O, bunu "prezident qızlarının diplomatiyası" adlandırıb.
"Bu görüşlər regionda nüfuzlu ailələr üçün formalaşan yeni güc paradiqmasının təzahürüdür - bu isə qeyri-rəsmi, lakin təsirli diplomatiya kanallarının qurulması deməkdir", - deyə o əlavə edib.
Analitikin sözlərinə görə, bu paradiqma ailə bağlarının və şəxsi münasibətlərin siyasi qərarların formalaşmasında oynadığı rolu ön plana çıxarır və Orta Asiya siyasətində getdikcə daha çox yayılmağa başlayıb.
Atabayeva vs. Əliyeva
Berdiməhəmmədov 2022-ci ildə prezident postunu oğlu Sərdar Berdiməhəmmədova ötürənədək Türkmənistanı 15 il idarə edib. Sərdar hazırda bu vəzifəni nominal olaraq tutsa da, bir çox analitiklər hesab edirlər ki, atasının pərdə arxasında hələ də böyük təsiri var. Onun parlamentin yuxarı palatası olan Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri kimi mühüm təsir imkanlarına malik olduğu güman edilir.
Eləcə də, İlham Əliyev 2003-cü ildə atası, sovet dövründə KQB generalı, Azərbaycanın keçmiş prezidenti Heydər Əliyevin vəfatından sonra ölkənin prezidenti postuna gəlib. İlham Əliyevin üç övladından ən kiçiyi və yeganə oğlu olan, 28 yaşlı Heydər Əliyev ölkənin növbəti lideri kimi qəbul olunur.
Lakin qız övladlarının da beynəlxalq səhnədə görünməsi daha dərin bir varislik prosesinə işarə edir. Avtoritar liderlər milli hakimiyyəti yaxın ailə üzvləri arasında cəmləşdirməyə çalışdıqları bir vaxtda, qadınların da güclü rollara hazırlanması müşahidə olunur.
Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyeva atasını həm xarici rəsmi səfərlərdə, həm də ölkə daxilində keçirilən tədbirlərdə müşayiət edərək Azərbaycanın ictimai həyatında aparıcı fiqura çevirilib.
Atabayevanın Bakıya gəlişi isə onun atası ilə dövlət səfərində olduğu ikinci ictimai səfəri idi. Apreldə o, atasını Özbəkistana səfərdə müşayiət edib və orada Səidə Mirziyoyeva ilə nahar ediblər.
Oğulcahanın ictimai fəallığının artması son aylarda sosial mediada geniş təbliğat kampaniyası ilə müşayiət olunub. Xüsusilə hökumətə yaxın bloqerlər tərəfindən yaradılmış türkmən dilli "TikTok" və "Instagram" səhifələrində onun iştirak etdiyi görüş və konfranslardan videolar paylaşılır.
Berdiməhəmmədov qızı vasitəsilə oğluna təzyiq edir
Almatıda yaşayan hüquq müdafiəçisi Baqıtjan Toreğojina bildirib ki, qadın hüquqlarının mühasirədə olduğu Orta Asiyanın patriarxal cəmiyyətlərində hakim ailələrə mənsub qadınların həyatı tamamilə fərqli bir hekayədir.
"Onlar gündəlik mübarizələrdən qorunaraq, siyasi əhəmiyyət daşıyan rollara irəli çəkilirlər. Onlar ailədaxili intriqalar, protokol öhdəlikləri arasında yol tapmalı, bəzən isə hakimiyyətin qan bağı çərçivəsində saxlanıldığı sistemlərdə təsir imkanına malik olurlar", - deyə Toreğojina vurğulayıb.
O qeyd edib ki, Orta Asiya liderləri ilə birgə keçirilən rəsmi sammitlərdə hazırkı prezident Sərdar Berdiməhəmmədov çox da gözə çarpmır. "Heç bir parlaq çıxış, xarizması və natiqliyi yoxdur", - deyə o əlavə edib.
Bunun əksinə, Atabayeva ictimaiyyət qarşısında özünə inamlı və sakit görünür, kameralar qarşısında təbii bir rahatlıq nümayiş etdirir. Toreğojina hesab edir ki, onun atası qızının ictimaiyyətin gözü önündə olmasını təkcə ailə təsirini gücləndirmək üçün deyil, həm də oğluna təzyiq göstərmək məqsədilə edir.
"Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun qızını fəal şəkildə önə çıxardığını, bununla Sərdarı hərəkətə gətirməyə, onu daha qətiyyətli olmağa və həqiqi lider olmağa təşviq etməyə çalışdığını istisna etmirəm", - deyə o bildirib.
Sülalənin qorunması
Qazaxıstandan olan jurnalist Vadim Boreyko isə deyib ki, o, Orta Asiya ölkələrində avtoritar liderlərin ailə dominantlığını möhkəmləndirmək üçün "cins neytrallığı formulundan" istifadə etdiyini müşahidə edir.
"Bu sistemlərdə, hər bir ailə üzvü, kişi və ya qadın, gücün heç vaxt ailənin əlindən çıxmamasını təmin etmək üçün öz rolunu oynayır. Bu, gender bərabərliyi ilə bağlı deyil. Söhbət sülalənin qorunmasından gedir", - o əlavə edib.
O, sülalə hakimiyyətləri üçün dərs kimi Qazaxıstanı misal çəkir.
Sabiq prezident Nursultan Nazarbayev 2019-cu ildə hakimiyyəti rəsmi olaraq ən sadiq şagirdi hesab olunan Qasım-Jomart Tokayevə təhvil verərək öz mirasını təmin etmiş kimi görünürdü. Lakin 2022-ci ilin yanvarında ölkə miqyasında başlayan etirazlar zamanı Tokayev fürsətdən istifadə edərək Nazarbayev və onun ailə şəbəkəsini Qazaxıstanın siyasi səhnəsindən çıxarıb.
"Gücün bir hissəsi ailənin əlindən çıxıb", - deyə Boreyko bildirib.
Keçmiş Özbəkistan prezidenti İslam Kərimovun qızı Gülnara Kərimova əvvəllər atasının varisi kimi göstərilsə də, sonradan nüfuzunu itirib. Ozoda Rəhmon isə Tacikistanın hazırkı prezidenti Emoməli Rəhmonun adminstrasiyasında mühüm fiqurdur. Bu nümunələr Orta Asiya prezidentlərinin qızlarının uzun müddətdir ki, mərasim xarakterli və ya strateji rolları arasındakı sərhədləri qarışdırıb.
Bəzən onlar atalarının beynəlxalq aləmdəki imicini yumşaltmaq, xeyriyyə təşəbbüslərinə rəhbərlik etmək və ya hətta iqtisadiyyatın əsas sahələrini idarə etmək üçün önə çıxarılırlar. Lakin bu rollar eyni zamanda modernləşmə tələblərini sakitləşdirmək üçün istifadə oluna və əslində patriarxal nəzarəti möhkəmləndirmək üçün bir tələ ola bilər.
"Bu ailələrdəki qadınlar Qərbin təsəvvür etdiyi mənada mütləq gücləndirilmiş sayılmırlar. Onların ictimai fəallığı çox zaman ailənin sağ qalma strategiyasına xidmət edir", - deyə Toreğojina xəbərdarlıq edib.
Yazını AzadlıqRadiosunun postsovet məkanı üzrə ixtisaslaşmış aparıcı müxbiri Merhat Şaripjan hazırlayıb.
